Παγκόσμια Ημέρα Ατόμων με Αναπηρία | Άρθρο της Ολυμπίας Χρ. Χουρσόγλου

Από το 1992, η 3η Δεκεμβρίου έχει καθιερωθεί να εορτάζεται ως Παγκόσμια Ημέρα Ατόμων με Αναπηρία, καθώς την ημέρα εκείνη η Γενική Συνέλευση του Ο.Η.Ε. υιοθέτησε το Πρόγραμμα Δράσης για τα Άτομα με Ειδικές Ανάγκες.

Ο όρος «αναπηρία» έλκει την καταγωγή του, από το ρήμα «πηρώ», που σημαίνει «καθιστώ κάποιον ανίκανο»· όσον αφορά στα άτομα με αναπηρία, συνήθως αυτή τους η «έλλειψη ικανότητας» εκλαμβάνεται, στενά ερμηνευόμενη, με ιατρικούς και μόνο όρους. Αυτό στην πραγματικότητα συνιστά, ίσως λόγω εθελοτυφλίας, απάλειψη σημαντικών στοιχείων της έννοιας της αναπηρίας. Αν και η τελευταία διαπιστώνεται μέσω μιας βιολογικής, καταρχάς, δυσχέρειας του ατόμου, το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον αυτού συναποτελούν συνιστώσες μεταβλητού χαρακτήρα, οι οποίες επαυξάνουν ή μειώνουν την αναπηρία του. Έτσι, εξετάζοντας την αναπηρία υπό αυτό το πρίσμα, διαπιστώνεται ότι ακόμα και ένα συγκεκριμένο άτομο, με μια συγκεκριμένη δυσχέρεια, ζώντας σε δύο διαφορετικούς τόπους με διαφορετικές παροχές και κοινωνικές αντιλήψεις, παρουσιάζει και ανάλογο βαθμό αναπηρίας.

Τι είναι αναπηρία;

Ο ορισμός της αναπηρίας δεν είναι καθόλου απλός, σε αντίθεση με το απλούστατο ανωτέρω ερώτημα. Υποστηρίζεται ότι δεν υπάρχει ουδέτερη γλώσσα αναφορικά με την αναπηρία, καθώς οι ποικίλες ερευνητικές μεθοδολογικές προσεγγίσεις της αναπηρίας, μεταξύ άλλων, της μαρξιστικής, της φεμινιστικής, της μεταμοντέρνας και της μεταδομιστικής προσέγγισης, νοηματοδοτούν τη διαφορετικότητα του ορισμού.

Περίπλοκος είναι, επίσης, και ο ορισμός της διαφορετικότητας, ενός χαρακτηρισμού που αποδίδεται συχνότατα στην αναπηρία. Η απουσία θεωρητικής συνοχής, ωστόσο, δεν αποτελεί μια αρνητική συμπερασματική θέση, καθώς, η πολυεπιστημονικότητα παράγει τον γλωσσικό πλουραλισμό και διατηρεί ζωντανό τον διάλογο αναφορικά με τη νοηματοδότηση της αναπηρίας.

Η έννοια της αναπηρίας δεν είναι ταυτόσημη με αυτήν της ιατρικής βλάβης. Η «επινόηση» της έννοιας της βλάβης στον ιατρικό λόγο του 19ου αιώνα συσχετίστηκε με τα εννοιολογικά ζεύγη «κανονικότητα-ανικανότητα» και «μη κανονικότητα-ανικανότητα» στον λόγο και στην πρακτική των επαγγελματιών υγείας (Paterson & Hughes).

Πολύ αργότερα από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 επιχειρήθηκε, πολλές φορές, η αποσαφήνιση του νοήματος της αναπηρίας και της βλάβης.

Από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 παρατηρείται ιδιαίτερη πολιτικοποίηση και κινητικότητα στις αναπηρικές οργανώσεις, η οποία συμβαδίζει με τους αγώνες άλλων πολιτικών κινημάτων για τα ανθρώπινα δικαιώματα που αφορούσαν την ισότητα των δύο φύλων, τις φυλετικές διακρίσεις και τη σεξουαλική επιλογή.

Για να χρησιμοποιήσουμε έναν ορισμό-σημείο αναφοράς, ας επικαλεστούμε τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (1980) που προσδιόρισε την αναπηρία (disability) ως μια παθολογική κατάσταση που «εξωτερικεύεται» και γίνεται εμφανής στο άτομο ή στο περιβάλλον του. Αυτή η «εξωτερικευμένη» παθολογία οδηγεί στην αναγνώριση των βλαβών ή των ανωμαλιών της δομής ή της εμφάνισης του σώματος. Ως βλάβη (impairment) όριζε «κάθε απώλεια η ανωμαλία μιας ψυχολογικής, φυσιολογικής ή ανατομικής δομής ή λειτουργίας». Άρα, η αναπηρία ορίζεται και μέσω της αποτύπωσής της στο περιβάλλον, δηλαδή στην κοινωνία.

Το κοινωνικοπολιτικό μοντέλο της αναπηρίας:

Ο όρος μοντέλο, είναι ένα αντικείμενο μελέτης, κατασκευασμένος έτσι, ώστε να μπορεί να εξεταστεί με διαφορετικούς τρόπους και υπό διαφορετικές συνθήκες. Είναι μια πολυδιάστατη ρέπλικα (αντίγραφο) της πραγματικότητας, που μπορεί να φωτίσει προοπτικές τις οποίες δεν θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε διαφορετικά.

Το κοινωνικοπολιτικό μοντέλο της αναπηρίας απορρέει από αυτήν τη διαπίστωση της ιστορικής διαδικασίας του κοινωνικού αποκλεισμού και της καταπίεσης, βάσει σωματικών, συμπεριφορικών ή λειτουργικών διακρίσεων. Το εν λόγω μοντέλο τοποθετεί την πηγή του προβλήματος στην κοινωνία.

Η αναπηρία ορίζεται ως απώλεια ή περιορισμός των ευκαιριών συμμετοχής στη ζωή της κοινωνίας σε ισότιμο επίπεδο με τα υπόλοιπα μέλη, τα οποία δεν υπόκεινται σε φυσικούς και κοινωνικούς περιορισμούς.

Απόρροια των όσων καταγράψαμε, παραπάνω, ουσιαστικά η αναπηρία ενθυλακώνεται στην ίδια την κοινωνία που αντιμετωπίζει με “αναπηρία” τα άτομα με αναπηρία. Με ελλιπείς υποδομές προσβασιμότητας, ανεμικά συστήματα εκπαίδευσης, μη ποιοτικές υπηρεσίες εξυπηρέτησης και κυρίως με το στιγματισμό και τις ρατσιστικές συμπεριφορές απέναντι στα ΑμεΑ και τα μέλη των οικογενειών τους.

Ίσως αξίζει στο σημείο αυτό, να επικαλεστούμε μία εκ των πολλών αρχών που διατυπώνεται το 1976 στις Θεμελιώδεις αρχές της αναπηρίας από την Ένωση Αναπήρων κατά του Ρατσισμού, ότι «Κατά την άποψή μας, η κοινωνία είναι αυτή που καθιστά ανάπηρους τους ανθρώπους με σωματικές βλάβες. Η αναπηρία επιβάλλεται επιπρόσθετα από τις βλάβες μας με τρόπο τέτοιο που απομονωνόμαστε χωρίς λόγο και αποκλειόμαστε από την πλήρη συμμετοχή μας στην κοινωνία» (Upias, 1976).

Πώς επιτυγχάνεται η συμμετοχή;

Στον πυρήνα της ένταξης των ατόμων με αναπηρία στην κοινωνία τίθεται η εκπαίδευσή τους. Το άτομο με αναπηρία για να αναγνωρίσει ότι διαθέτει ίση αξία με τους άλλους, απαιτείται να δεχτεί την κατάλληλη εκπαίδευση.

Ποια είναι ωστόσο η κατάλληλη εκπαίδευση για τα άτομα με αναπηρία και κατά πόσο παρέχεται αυτή στο σημερινό σχολείο;

H εκπαίδευση των μαθητών με αναπηρία οφείλει να περιλαμβάνει ένα σύνολο πρακτικών που να βασίζονται στην παραδοχή ότι όλα τα παιδιά έχουν το ίδιο δικαίωμα να ωφελούνται στο μέγιστο από τις παρεχόμενες εκπαιδευτικές δυνατότητες. Ακολούθως, το σχολικό περιβάλλον πρέπει να είναι δομημένο έτσι ώστε να μηδενίζονται όλα τα εμπόδια που παρακωλύουν τη δυνατότητα ισότιμης συμμετοχής όλων των μαθητών.

Σήμερα διαπιστώνεται ότι η πληθώρα των θεωριών που κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί σχετικά με την αναπηρία δεν αποτέλεσαν τη βάση ώστε να ληφθούν τα κατάλληλα μέτρα για μια ποιοτική ζωή των αναπήρων. Επιβάλλεται, επομένως, ο επαναπροσδιορισμός της αναπηρίας, μέσω της εκπαίδευσης, η οποία μπορεί να συμβάλει στην δημιουργία μιας νέας κουλτούρας για την αναπηρία. Γι’ αυτό, προτείνεται η δημιουργία ενός νέου, εκπαιδευτικού μοντέλου το οποίο θα αντιλαμβάνεται την αναπηρία ως συνέπεια της μειωμένης συμμετοχής του ατόμου στην εκπαίδευση. Βέβαια, ο όρος «ένταξη» είναι τις τελευταίες δεκαετίες της μόδας, χωρίς όμως να συνοδεύεται από ουσιαστικές αλλαγές στο σχολείο γενικής φοίτησης, την ίδια στιγμή που παρατηρείται αύξηση των παραπομπών των παιδιών στις δομές της ειδικής εκπαίδευσης. Η λειτουργία των τμημάτων ένταξης μπορεί να τεθούν στον αντίλογο καθώς αποτελούν τον κύριο τύπο αγωγής, δεν αποτελούν όμως πανάκεια επαρκούς αλλαγής, καθώς ίσως και να οδηγούν σε μεγαλύτερη περιθωριοποίηση των μαθητών με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες, παρά σε ένταξη. Ταυτόχρονα, άλλες μορφές εκπαίδευσης, όπως η συνεργατική διδασκαλία, αγνοούνται, με αποτέλεσμα η ένταξη να παραμένει σε φιλοσοφικό επίπεδο. Εκτός αυτού, η εκπαίδευση των παιδιών με αναπηρία αναφέρεται σχεδόν αποκλειστικά στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, ενώ μέριμνα για επαγγελματική εκπαίδευση είναι σχεδόν ανύπαρκτη.

Η εκπαίδευση πρέπει να αναφέρεται στη μέριμνα για την παροχή κατάλληλων διδακτικών εμπειριών σε όλους τους μαθητές, ώστε το σχολείο να ανταποκρίνεται στις εκπαιδευτικές τους ανάγκες, ανεξάρτητα από τα όποια χαρακτηριστικά τους.

Στόχος είναι να δημιουργηθεί ένα σχολείο για όλους, το οποίο θα μπορεί να υποδέχεται κάθε μαθητή, χωρίς να τον αποκλείει με το πρόσχημα ότι αδυνατεί να ανταποκριθεί στις ανάγκες του. Η υποχρεωτική εκπαίδευση είναι μία σπουδαία κατοχύρωση, αν και χρειάζεται να επεκταθεί ηλικιακά. Τα άτομα με αναπηρία χρειάζονται εξισωμένα δικαιώματα στην εκπαίδευση με όλα τα άλλα παιδιά, γιατί αυτή θα προδιαγράψει το μέλλον τους και την συμμετοχή τους στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή. Στόχος είναι η επίτευξη συμπεριληπτικής, δίκαιης και ποιοτικής εκπαίδευσης για κάθε παιδί!

Ολυμπία Χρ. Χουρσόγλου

Ιστορικός – Φιλόλογος – Ειδική Παιδαγωγός

Σύγχρονο Μαθητικό Εκπαιδευτήριο